اگر در مسیر اتوبان تهران ـ قم باشیم، در حوالی پمپ بنزین گودالی پر از نمک می‌بینیم؛ این دریاچه نمک «حوض سلطان» است که بیشتر مسافرها به اشتباه آن را دریاچه قم می‌پندارند. هنوز بااین‌همه پیشرفت‌های علمی ناشناخته‌هایی در دل این دریاچه نهفته است.
دریاچه حوض سلطان که درواقع تالاب نیز محسوب می‌شود، در حدود ۸۵ تا ۹۰ کیلومتری جنوب غربی تهران و در حاشیه شرقی اتوبان تهران ـ قم و حدود ۳۵ تا ۴۰ کیلومتری شمال شهر قم قرار دارد. مساحت تقریبی دریاچه حدود ۲۴۰ تا ۳۳۰ کیلومترمربع است. این دریاچه در شمال شرقی شهرستان قم قرار دارد. کوهپایه‌های البرز نیز در شمال این دریاچه واقع شده‌اند. 
شکل و وسعت دریاچه بستگی به میزان ورود آب و بارندگی در فصول مختلف سال دارد. هنگام بارندگی و آب‌های ناشی از ذوب برف‌ها در ارتفاعات بر وسعت دریاچه افزوده می‌شود. زمانی که دریاچه لبریز می‌شود، آب آن اراضی پست و شوره‌زار باتلاقی اطراف خود را فرا می‌گیرد. دریاچه در پرآب‌ترین زمان خود به طول ۱۸ و عرض ۱۶ کیلومتر است. دریاچه حوض سلطان در شمال غرب دریاچه نمک قرار دارد. این دریاچه شامل دو گودال، یکی «حوض سلطان» و دیگری «حوض مره» است که توسط آبراهه‌ای به هم وصل می‌شوند و ارتفاع دریاچه حوض سلطان به‌طور متغیر حدود ۷۰۰ تا ۸۱۰ متر از سطح دریای آزاد است. در ناحیه شمال شرقی دریاچه حوض سلطان، کوهی به نام «کوه مره» با ارتفاع ۱۵۰۱ متر قرار دارد. در شرق دریاچه، مسیر جدید راه‌آهن تهران ـ قم واقع شده است که ایستگاه نزدیک به آن «ایستگاه نمک» نام دارد. این دریاچه به «دریاچه شاهی» و «دریاچه ساده» نیز مشهور است.
حوض سلطان یا حوض غربی توسط آب‌های جاری سطحی آبگیری می‌شود. حوضه شرقی یا حوض مره از رودهایی چون «رودشور» و «قره‌چای» آبگیری می‌شود. زمانی که حوض مره در فصل پرآبی لبریز می‌شود، توسط آبراهه بین دو حوض عبور کرده و وارد حوض سلطان می‌شود و زمانی که حوض سلطان پرآب شد، دوباره لبریز شده و توسط همین آبراهه یا مسیله به حوض مره باز می‌گردد. در نتیجه لبریز شدن هر دو حوض، آب‌ها توسط مسیله‌ای به دریاچه نمک تخلیه می‌شوند.
در زون بندی دریاچه، ۲ ناحیه قابل تشخیص است؛ یکی زون مرکزی که ۲۴ درصد از مساحت دریاچه را تشکیل می‌دهد و سطح آن را پوسته‌ای نمکی می‌پوشاند و دیگری زون مرطوب که ۷۶ درصد دریاچه را تشکیل می‌دهد. این زون به منطقه پوشش گیاهی می‌رسد.
چاله حوض سلطان از جهت جنوب غربی و مغرب و شمال غربی توسط رشته کوه‌های آتشفشانی ایران مرکزی محصور است. در عکس‌های هوایی بر روی سطح نمکی دریاچه دوایر متحدالمرکزی دیده می‌شوند که به‌صورت نوارهای خاکستری و سفید نمایان هستند که اطراف ناحیه مرکزی آن را که معمولاً خاکستری‌رنگ است فرا می‌گیرند. وقتی یکی از این نوارهای خاکستری‌رنگ از نزدیک مورد بررسی قرار گیرد، سطح ناهمواری پوشیده از قشر ضخیم و خشن نمک دیده می‌شود که ضخامت برآمدگی‌های آن حدود ۴ سانتیمتر است و روی لایه‌ای خاکستری‌رنگ از جنس سیلتی رسی قرار دارد.
سطح این محدوده‌های سفید و خاکستری پوشیده از چندضلعی‌ها است که در ناحیه مرکزی به‌سختی دیده می‌شوند. علت وجود آن‌ها طغیان‌های فصلی و حل شدن املاح است که باعث از بین رفتن عوارض سطحی می‌شود. قطر این چندضلعی‌ها تا حدود ۶ متر می‌رسند و در برخی از نواحی به قطر ۵۰ متر نیز دیده می‌شود.
زون مرطوب، در عمق صفر تا ۲۰ سانتیمتری متشکل از بافت‌های سیلت رسی، نمک و کریستال‌های نمک است که به رنگ‌های خاکستری، قهوه‌ای مایل به قرمز، خاکستری مایل به آبی یا سبز مایل به خاکستری است.
در حاشیه دریاچه، مخروط افکنه‌های زیادی دیده می‌شوند که بزرگ‌ترین آن‌ها در حاشیه شمال غربی متعلق به رودخانه شور هستند و در حاشیه شمالی مخروط افکنه رودخانه قره‌چای بسیار کوچک است. 
رسوبات شور دوران میوسن که در بخش شمالی چاله شرقی گردن کشیده است، به‌وسیله رودخانه شور به‌شدت زهکشی می‌شوند. گسل طولانی و ممتدی در کوه‌های جنوبی چاله غربی مشاهده می‌شود که جهت اصلی این گسل شمال غربی ـ جنوب شرقی است و در رأس مخروط افکنه رودخانه قره‌چای پایان می‌یابد. 
آشکاری این گسل که فقط در بعضی نقاط به‌وسیله مخروط افکنه محو می‌شود، نشان‌دهنده حرکات تکتونیک جدید در این منطقه است. پیشروی مخروط افکنه ها به درون زون مرطوب و روی نمکزار دلالت بر آن دارد که میزان آب‌های سطحی در سال‌های اخیر بیشتر از گذشته بوده است و تغییر شرایط جوی به سمت مرطوب شدن بیشتر هوا است. به‌طور کلی رسوبات دریاچه حوض سلطان شامل نمک، گچ، مارن و رس است.
نمک‌های دریاچه حوض سلطان به دلیل بالا بودن درصد برخی املاح معدنی آن به مصارف صنعتی می‌رسد. مقداری از این نمک‌ها نیز مناسب برای تبدیل شدن به نمک طعام هستند که با روش تبلور مجدد مواد آلی مضر از نمک جدا شده و بسته‌بندی می‌شوند.
در فصل تابستان به دلیل خشک شدن سطحی آب دریاچه، بلورهای نمک در سطح دریاچه به وجود می‌آیند و این زمانی است که برداشت نمک آغاز می‌شود.
خاک در اراضی حوض سلطان در طبقه خاک‌های شور و قلیایی قرار دارد که از سطح به عمق خاک، بافت آن سنگین‌تر شده و میزان آهک افزایش می‌یابد ولی در عوض از شوری خاک کاسته می‌شود.
با توجه به شوری بالای دریاچه و نیز گیاهان موجود در آن، فون جانوری دریاچه حوض سلطان بسیار منحصربه‌فرد و در نوع خود بی‌نظیر است. آرتمیا 
(Artemia parghenogenetica) که از سخت‌پوستان به شمار می‌رود در این دریاچه به فراوانی وجود دارد. درون دریاچه نوعی حلزون یا شکم‌پا زیست می‌کند که با محیط شور این دریاچه سازگار شده است. از پستاندارانی که در حوالی دریاچه و به‌نوعی مرتبط با دریاچه دیده شده‌اند می‌توان پلنگ، کفتار، گرگ، شغال، روباه، تشی، خرگوش و جوجه‌تیغی را نام برد. 
در گذشته، گورخر آسیایی در این ناحیه وجود داشت. پرندگان شامل حواصیل، فلامینگو (به هنگام مهاجرت)، آنقوت، غاز خاکستری، خوتکا، سارگپه، عقاب طلایی، کبک، درنای معمولی (به هنگام مهاجرت)، جغد، سبزقبا، چکاوک، دم‌جنبانک و غیره هستند. هوبره نیز به‌ندرت در اطراف دریاچه گزارش شده است.
خزندگان متنوعی نیز در حاشیه و نواحی اطراف دریاچه یافت می‌شوند که ازجمله سوسمارها شامل آگامای سروزغی که روی نمکزارهای دریاچه نیز دیده می‌شود و در تپه‌ها و کوه‌های اطراف دریاچه نیز انواع آگاما مانند آگامای استپی وجود دارد. همچنین انواع گکو، لاسرتا و اسکینگ و بزمجه در حوالی دریاچه فراوان هستند. از مارها می توان مار قیطانی، شترمار و مار آبی (غیرسمی)، تیرمار، یله‌مار 
(نیمه سمی) و گرزه‌مار، افعی شاخدار و به‌ندرت مار جعفری از مارهای سمی در اطراف دریاچه نام برد.
تاکنون حدود ۵۰ گونه گیاهی در محدوده دریاچه حوض سلطان شناسایی شده است. پوشش گیاهی اطراف دریاچه از نوع گیاهان فرآتیک یا گیاهان ریشه بلند شورپسند است. وجود این گیاهان نشان‌دهنده شوری اندک زمین است. در زمین‌های نزدیک دریاچه اجتماعات گیاهان هالوفیت (شورپسند) یا مقاوم به شوری دیده می‌شود. وجود این گیاهان نشان‌دهنده شوری سطح زمین است. 
در نواحی دارای شوری بالا، جنس‌های Halopeplisو Salicorniaدیده می‌شوند. در اطراف دریاچه گونه‌های گز، کام‌تیغ و گرگ‌تیغ می‌رویند. گیاهان کامفیت بالشتکی در کفه‌های نمکی پراکنده هستند و نیز گیاهان چندساله نظیر خارشتر به فراوانی یافت می‌شوند. کمی دورتر، درختچه‌های اسکنبیل و اشنان و انواع درمنه می‌روید. درون دریاچه انواعی از جلبک‌های آب‌شور و ریزجلبک‌ها هم یافت می‌شوند.
در مواقعی که حوض سلطان آب نداشته باشد، جمعیت سخت‌پوست آرتمیا که گونه شاخص و فعال آن است به‌شدت کاهش می‌یابد و در نتیجه پرندگان مهاجری هم که از آرتمیا تغذیه می‌کنند به این دریاچه نخواهند آمد.
 چرای بی‌رویه شترها در پوشش گیاهی حاشیه تالاب نیز مشکلات بسیاری برای این منطقه به وجود آورده است.چالش دیگر معادن نمک هستند که برداشت بی‌رویه از آن‌ها ممکن است زیست‌بوم دریاچه را با خطر نابودی و تخریب روبه‌رو کند. اگر حوض سلطان دچار خشکی و تخریب زیست‌محیطی شود، به کانون گردریز تبدیل خواهد شد و گردریزهای حاصل از آن شهرهای تهران و قم را می‌پوشاند.
*مرتضی جوهری